W Polsce 2,5 mln osób nadużywa alkoholu. Osób uzależnionych jest około 800 tys., z czego tylko około 30% ma możliwość podjęcia leczenia. Polacy średnio wypijają 10,4l czystego alkoholu etylowego na osobę rocznie. Te zatrważające liczby są wynikiem tego, iż spożywanie alkoholu jest społecznie akceptowalne w Polsce. Co więcej, uznaje się, że na spotkaniach towarzyskich alkohol powinien się pojawić. Dla wielu osób byłoby niewyobrażalne zorganizować spotkanie bez alkoholu.

Niestety, granica między piciem alkoholu w sposób rekreacyjny, a w sposób ryzykowny jest cienka. Alkohol stał się substytutem relacji interpersonalnych, można nawet pokusić się o stwierdzenie, że relacji intrapersonalnych (tych, w których 'Ja’ jest najważniejsze) lub alkohol staje się jedynym, pozornym sposobem radzenia sobie z trudnościami. Nie potrafimy mówić o naszych emocjach. Wydaje nam się, że jesteśmy w stanie sprostać wszystkiemu i wszystkim. Oczekiwania, które są na nas narzucane przez społeczeństwo, często bywają zgubne. Nagromadzenie tych wszystkich czynników może sprzyjać sięganiu po alkohol, aby zapomnieć, odciąć się od tego, przeżyć choć chwilę wytchnienia. Niestety, ta droga często jest drogą donikąd, gdyż jej obranie może skutkować w zatraceniu się w substancji i uzależnieniem. Objawy odstawienia alkoholu, choć nieoczywiste, przejawiają się również w sferze interpersonalnej.

Uzależnienie – diagnozowanie

Uzależnieniem od alkoholu nazywamy stały wzorzec zachowania, który obejmuje okres powtarzających się epizodów nadużywania substancji / spożywania alkoholu przez co najmniej 12 miesięcy lub okres ciągłego spożywania alkoholu przez miesiąc.

Według ICD-11, aby zdiagnozować uzależnienie od alkoholu trzeba spełnić 2 z 3 kryteriów, są to:

1. Upośledzenie kontroli spożywania substancji – każde zachowanie, które wykracza poza przyjęty schemat działania (np. picie za dużo; picie dłużej niż się planuje).
   Upośledzeniu kontroli może towarzyszyć tzw. „głód alkoholowy”, którego przyczyny możemy doszukiwać się w zaprzestaniu spożywania substancji. Głodem alkoholowym nazywamy nieodpartą chęć sięgnięcia po substancje – jest wynikiem zaprzestania picia i wysycania substancji z organizmu.
   2. Kontynuowanie spożywania substancji pomimo negatywnych następstw – mimo świadomości negatywnego wpływu substancji na sfery życia osoba uzależniona (np. zmniejszenie wydajności w pracy, gorszym samopoczuciem, problemy zdrowotne, problemy z koncentracją, problemy z prawem, problemy w kontaktach interpersonalnych) kontynuuje przyjmowanie alkoholu. Do negatywnych następstw zalicza się również zaniedbywanie obowiązków w domu, w pracy, w rodzinie, kiedy substancja staje się priorytetem.

3. Występowanie fizjologicznych wskaźników:
   a) wzrost tolerancji – tolerancja jest zjawiskiem „uodporniania się” organizmu na substancję (potrzeba coraz więcej alkoholu, aby uzyskać zamierzony efekt).
   b) występowanie nieprzyjemnych objawów odstawienia alkoholu, których manifestacja to między innymi:
   –> nadmierne pocenie, które jest specyficzne dla objawów odstawiennych alkoholu,
   –> podwyższone ciśnienie tętnicze, przyspieszone bicie serca,
   –> przyspieszony oddech,
   –> objawy grypopodobne (w tym gorączka i dreszcze),
   –> wymioty, bóle brzucha,
   –> zawroty, bóle głowy,
   –> drżenie mięśni, drżenie rąk, silne drgawki,
   –> pobudzenie psychomotoryczne, wzrost zachowań impulsywnych,
   –> bezsenność, stany depresyjne i depresja, stany lękowe i lęki, strach,
   –> utrata apetytu.

   Objawy odstawienne mogą nasilać się i zmieniać w momencie, gdy alkohol nie jest dostarczony do organizmu przez dłuższy czas. Co więcej, już w procesie trawienia alkoholu pojawiają się toksyczne związki, które negatywnie wpływają na pracę organizmu. Ich nasilenie wzrasta wraz z upływem czasu, aż do momentu ustąpienia.

 

c) stosowanie substancji zamiennych, które mają za zadanie złagodzenie nieprzyjemnych objawów odstawiennych – używa się substancji działających podobnie (wpływających na układ nerwowy) do alkoholu.

Picie alkoholu, przyjmowanie napojów alkoholowych może przyjmować różne oblicza, według Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA), występuje zjawisko picia szkodliwego (tutaj pojawia się trwały wzorzec, który pociąga za sobą negatywne konsekwencje) oraz picia ryzykownego (jednorazowe spożywanie nadmiernych ilości alkoholu, które nie ciągnie za sobą szkodliwych, długotrwałych następstw).

Uzależnienie – zespół abstynencyjny. Odstawienie alkoholu

 

Zespół abstynencyjny jest stanem, w którym występują objawy odstawienia alkoholu. Objawy te mogą przyjmować postać somatyczną i psychiczną i powodowane są przez nagłe odstawienie alkoholu lub zmniejszenia ilości jego natężenia w organizmie.

Nasilenie objawów może różnić się w zależności od czasu trwania abstynencji, ilości i rodzaju przyjętej substancji. Spektrum objawów odstawienia jest szerokie, waha się od lekkiego (nudności, zawroty głowy) do ciężkiego (napady drgawkowe, psychozy).

Zespół abstynencyjny pojawia się w okresie 1 – 3 dni od zaprzestania picia. Skutki zespołu abstynencyjnego bywają uciążliwe, nie tylko dla osoby chorej. Rodzina, bliscy, którzy przebywają w otoczeniu takiej osoby, często cierpią rozkładając ręce z bezradności.

Proces leczenia zespołu odstawiennego jest wieloetapowy i wymaga podejścia wielodyscyplinarnego. W późniejszym etapie leczenia wymagana jest farmakoterapia, interwencja psychoterapeuty, psychoterapia grupowa, grupy wsparcia (nieocenionym elementem w zaprzestaniu picia jest praca grupowa, w której osoba chora może podzielić się przemyśleniami oraz poszukać wsparcia) i psychoedukacja rodziny osoby chorej.

Początkowo głównym celem terapii jest redukcja szkód oraz nabycie odpowiednich zasobów, które pozwolą osobie chorej poradzić sobie z następstwami odstawienia alkoholu. Ważnym elementem terapii jest proces wypracowywania poczucia kontroli. Zadaniem psychoterapeuty jest wspieranie pacjenta w procesie detoksykacji oraz udzielanie pomocy w trakcie długiej wędrówki do stanu równowagi, która pozwoli pacjentowi na pełniejsze wykorzystywanie swojego życia.

Niekontrolowane próby zaprzestania picia, często kończą się fiaskiem. Narastające wtedy poczucie frustracji utwierdza osobę chorą w przekonaniu, że nic już nie jest w stanie jej pomóc, co skutecznie utrudnia szukanie innych rozwiązań.

Uzależnienie – wpływ na organizm osoby uzależnionej

Razem z uzależnieniem i nadużywaniem alkoholu, w parze, idzie również podwyższone ryzyko występowania chorób somatycznych. Wśród nich wymienia się między innymi:

a) Choroby obecne w układzie nerwowym – udar mózgu, zanik robaka mózgu (część móżdżku odpowiedzialna za utrzymywanie równowagi). Stąd niepewny, chwiejny chód. Kolejnym, obecnym u niemal 50% przypadków osób uzależnionych, schorzeniem jest polineuropatia obwodowa. Choroba ta polega na upośledzeniu nerwów i ich przewodnictwa (neuroprzekaźniki). Jej objawami są zaburzenia czucia, mrowienie i drętwienie w okolicach stóp, a nawet dłoni. U osób, które piją od wielu lat występuje zjawisko drgawek, które nazwane jest padaczką alkoholową, obecną w okresie abstynencji.

b) Choroby przewodu pokarmowego, które w dużej mierze dotyczą wątroby. Marskość wątroby, choroba rozwijająca się u 30% osób pijących, która skutkuje nieodwracalnym i nieuleczalnym stanem wysokiej niewydolności tego narządu. Stłuszczenie wątroby, choroba rozwijająca się u prawie wszystkich osób uzależnionych, która może powodować powstawanie toksycznych związków, które mogą dotrzeć do mózgu i uszkodzić jego komórki nerwowe, co w następstwie wpływa na upośledzenie funkcji intelektualnych.

Przełyk również obciążony jest ryzykiem zachorowania. Intensywne picie sprzyja powstawaniu żylaków w przełyku, w skutek czego około 20% osób z tym schorzeniem umiera.

Zapalenie błony śluzowej i choroba wrzodowa żołądka występuje znacznie częściej u osób uzależnionych od alkoholu. Uszkodzenie błony śluzowej żołądka wiąże się z dolegliwościami bólowymi, a także zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwór tego narządu.

c) Choroby układu sercowo-naczyniowego, które upośledzają funkcjonowanie serca przyczyniają się do upośledzenia funkcji pompowania krwi, w następstwie czego może dojść do niewydolności krążeniowej, a w konsekwencji śmierci. Spożywaniu alkoholu towarzyszy również zaburzenia rytmu serca, które powoduje kurczenie się narządu w sposób nieskoordynowany, co w konsekwencji przekłada się na zmniejszoną wydolność tego narządu.

d) Choroby układu hormonalnego

e) Zaburzenia odporności

f) Ryzyko zachorowania na nowotwory jest większe u osób, które nadużywają alkoholu. Narządami, które są szczególnie narażone są: język, krtań, gardło, przełyk, jelita.

Zaburzenia związanie z używaniem alkoholu – zespół abstynencyjny i jego następstwa

1. Szkodliwy wzorzec używania alkoholu
   Może mieć charakter epizodyczny (przy 12 miesiącach picia) lub ciągły (przy 1 miesiącu picia). Występują szkodliwe następstwa zdrowotne (fizyczne i/lub psychiczne). Szkodliwy wzorzec używania alkoholu często współwystępuje z zaburzeniami depresyjnymi, lękowymi, czasem z niektórymi zaburzeniami osobowości.
   Pojawiają się zmiany zachowania, w których wymienia się upośledzenie funkcjonowania społecznego, zawodowego i rodzinnego.
   Szkody na zdrowiu fizycznym oraz zaburzenia psychiczne, które przejawia osoba uzależniona, negatywnie wpływają na otoczenie oraz na osobę borykającą się z tym problemem.
2. Ostre zatrucie alkoholowe
   Jest to epizod, w którym dochodzi do zwężenia świadomości, zaburzenia procesów poznawczych, zaburzenia spostrzegania, zaburzenia afektu, zaburzenia zachowania i zaburzenia reakcji psychofizycznych organizmu. Epizod ten ustępuje całkowicie wraz z postępem czasu.
3. Urojenie na podłożu patologicznym
   Może współwystępować z chorobami psychicznymi, padaczką lub organicznymi uszkodzeniami mózgu. Co jest charakterystyczne dla tego zaburzenia to, to ze nawet niewielka ilość alkoholu może powodować objawy upojenia alkoholowego. Podczas epizodu występuje nasilenie objawów psychopatologicznych, takich jak, urojenia, omamy, zaburzenia świadomości.
4. Upojenie patologiczne
   Upojeniem patologicznym nazywamy ostry, krótkotrwały stan psychotyczny pojawiający się po wypiciu niewielkich ilości alkoholu. Może trwać od kilku minut do kilku godzin. Co jest charakterystyczne, dotyczy osób zdrowych, nie posiadających zaburzeń psychicznych. Epizodom sprzyjają czynniki szkodliwe, takie jak, silne wyczerpanie fizyczne, głód, wysoki poziom stresu. Objawami występującymi w epizodzie mogą być: zaburzenia orientacji, złudzenia i halucynacje, omamy prześladowcze, wściekłość, agresja, pobudzenie psychoruchowe i pobudzenie seksualne z tendencją do natychmiastowego zaspokajania tej potrzeby. Podczas epizodu, chory zachowuje się odmiennie do cech swojej osobowości. Napad kończy się snem terminalnym, po którym może nastąpić częściowa amnezja.
5. Majaczenie alkoholowe; delirium tremens
   Majaczenie drżenne jest stanem ostrej psychozy alkoholowej, która może trwać od kilku godzin do kilku dni. Jest następstwem i powikłaniem zespołu abstynencyjnego, ale nie każdy zespół odstawienny kończy się epizodem delirium tremens. Występuje zazwyczaj od 48 – 72 godzin po odstawieniu alkoholu. Objawami majaczenia alkoholowego są objawy odstawienne wzbogacone o objawy dodatkowe, tj. nasilony lęk, silne poczucie niepokoju, czasowe zaburzenia świadomości, zaburzenie orientacji dotyczącej własnej osoby i świata. Wśród niebezpiecznych objawów odstawienia wymienia się objawy psychotyczne (wytwórcze, pozytywne), do których należą urojenia, iluzje i omamy (głównie wzrokowe). Objawy nasilają się wieczorem i w nocy, a w ciągu dnia objawy mogą być lżejsze lub całkowicie ustępować. Występuje, tak zwany, okres prederilijny, w którym pojawia się drażliwość, niemożność odpoczęcia, bezsenność, złudzenia i omamy wzrokowe oraz stany lękowe.
6. Halucynoza alkoholowa
   Halucynoza jest epizodem, w którym występują głównie omamy słuchowe, które przyjmują formę nieprzyjemnych, krytycznych, grożących, nakłaniających, oskarżających i wrogich głosów komentujących. Charakterystycznym zjawiskiem jest brak krytycyzmu osoby chorej w stosunku do objawów pozytywnych. Osoba uzależniona może wykazywać zachowania obronne w stosunku do ww. komentarzy – uciekając, barykadując się lub atakując. Omamy imperatywne (głosy) mogą doprowadzić do próby samobójczej. W trakcie trwania epizodu, chory przejawia nastrój lękowo-depresyjny, może być drażliwy, napięty, niespokojny, może często reagować płaczem. Co jest charakterystyczne dla halucynozy alkoholowej, to fakt, że nie występują w niej zaburzenia świadomości i pamięci.
   Halucynoza alkoholowa może przyjąć formę ostrą (trwającą od kilku dni do kilku miesięcy, w której całkowita abstynencja może doprowadzić do wycofania się objawów) lub formę przewlekłą (trwającą od kilku miesięcy do wielu lat, która wymaga specjalistycznej interwencji).
7. Paranoja alkoholowa (również obłęd alkoholowy; zespół Otella)
   Jest epizodem, w którym dominują urojenia zazdrości i wierności partnera. Urojenia te są dobrze usystematyzowane (są spójne i możliwe). Charakterystycznym zjawiskiem jest brak krytycyzmu osoby chorej w stosunku do objawów pozytywnych. Osoba chora układa sobie różne scenariusze niewierności partnera. Występuje wyłącznie u mężczyzn i może pojawić się po 40 roku życia. W trakcie epizodu, chorzy mogą mieć wzmożony popęd seksualny, a odmowa lub niechęć do współżycia ze strony partnera (często z powodu upojenia alkoholowego i jego następstwami u osoby chorej) skutkuje interpretacją zachowania jako dowód na niewierność i zdradę. Często oskarżenia mają charakter absurdalny.
   Urojeniom zazdrości i wierności, towarzyszyć mogą, urojenia prześladowcze („partner chce mojej śmierci”, „partner chce mnie otruć”). Mogą pojawić się próby morderstwa w wyniku przypuszczalnej zdrady i niewierności partnera. Chorzy przejawiają podwyższony poziom podejrzliwości, któremu towarzyszy przemoc fizyczna i psychiczna skierowana w partnera. Niestety, na dzień dzisiejszy, brak całkowicie skutecznej metody leczenia tego zespołu.

   

Leczenie uzależnienia od alkoholu

Odstawienie alkoholu nie jest łatwym zadaniem, jest wręcz wyzwaniem. Znany dotąd sposób radzenia sobie z emocjami, traumami i trudnymi zdarzeniami jest tym co dana osoba zna, z czego korzysta. Odstawieniu alkoholu może towarzyszyć lęk przed zmianą, który może być tak duży, że wiąże ręce chorego. Pomoc musi być szeroka, empatyczna i pełna zrozumienia. W odstawieniu alkoholu bardzo ważną rolę odgrywa rodzina, bliscy osoby chorej – dzięki temu wsparciu złożony proces leczenia może przebiegać sprawniej.

Jak zostało wcześniej wspomniane, do leczenia uzależnień wymaga się podejścia wielodyscyplinarnego, które często bywa złożone, więc wymaga elastyczności oraz indywidualnego planu procedur, które dobierane są do pacjenta tak, aby zmaksymalizować efektywność pracy, aby chęć picia stała się niska, a nawet zerowa. Ponadto potrzeby pacjenta zmieniają się w trakcie leczenia, którego cele obejmują zazwyczaj detoks alkoholowy, rehabilitację fizyczną, odzyskanie kontroli oraz zrozumienie przez osobę uzależnioną faktu, że potrafi radzić sobie z problemami w inny sposób, niż korzystanie z alkoholu.

Celem tradycyjnych programów odwykowych jest zazwyczaj abstynencja, czyli próba zaprzestania picia, jednakże istnieją też ośrodki, które stawiają sobie za cel nauczenie pacjentów picia kontrolowanego. Nagłe odstawienie alkoholu, które później przekształca się w zespół abstynencyjny może powodować pojawienie się głodu alkoholowego – podczas terapii, pacjenci uczą się w jaki sposób radzić sobie z objawami odstawienia.

Bez względu na stosowane metody, nawroty są powszechne i niekoniecznie oznaczają koniec terapii, ale mogą być traktowane jako element terapii i kolejną okazję do powrotu do zdrowia.

autor: Rafał Bożek

Źródła:

1. Chan AW. Alcoholism and epilepsy. Epilepsia. 1985 Jul-Aug;26.
2. Alcohol withdrawal syndrome: Mechanisms, manifestations, and management, September 2016, Acta Neurologica Scandinavica 135.
3. Delirium Tremens (DT): Assessment and Management, May 2018, Journal of Clinical and Experimental Hepatology 8.
4. https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/uzaleznienia/81417,choroby-somatyczne-spowodowanie-uzywaniem-alkoholu.
5. https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/uzaleznienia/81242,zaburzenia-i-choroby-zwiazane-z-naduzywaniem-iuzaleznieniem-od-alkoholu.
6. M. Wojnar, „Alkoholowy zespół abstynencyjny i psychozy alkoholowe – rozpoznawanie i postępowanie”.